جعفر تبریزی از سرآمدان هنر مکتب تبریز - مجله سی نوا

جعفر بایسنغری مورد توجه و حمایت و تشویق شاهزاده هنرمندپرور، بایسنغر میرزا، فرزند شاهرخ تیموری بوده، به همین دلیل به بایسنغری منتسب و مفتخر شده است، او پیش از پیوستن به دربار بایسنغر میرزا، هنگامی که در تبریز اقامت داشت، مقارن با امیری جلال الدین میرانشاه بن امیر تیمور، با دربار میرانشاه ارتباط داشته است.

حافظ حسین کربلایی در روضات الجنان و جنات الجنان از او با نام مولانا فریدالدین جعفرتبریزی یادنموده است. تاریخ ولادت و وفات جعفر تبریزی دقیقاً معین نیست، ولی از آثار و خطوط موجود از او، چنین برمی آید که جعفر بایسنغری درخلال سال های 816 تا 856 ه.ق در قید حیات و در این چهل سال، کاتب و خوشنویس مقرر بوده است. او را پس از میرعلی تبریزی، دومین استاد خط نستعلیق دانسته اند که از استاد خود میرعبدالله (فرزند میرعلی تبریزی) پیش تر رفته و به خط میرعلی نزدیک شده و حتی از او نیز گذشته است.

حافظ حسین کربلائی از مولانا شمس الدین محمد مشرقی به عنوان یکی از اساتید جعفر تبریزی یاد نموده و اظهر تبریزی، شهاب الدین عبدالله طباخ را از شاگردان جعفر ذکر نموده است. در حقیقت جعفر تبریزی را می توان پیوند دهنده مکاتب هنری تبریز، دوره اول ایلخانی با مکتب هرات دانست که به عنوان میراث دار مکتب تبریز در انتقال دستاوردهای هنری این مکتب به هرات نقش مؤثری ایفا نموده و باعث رونق و شکوفایی مکتب هنری هرات شده است.

کتابت شاهنامه بایسنغری

در طول تاریخ نسخه های بی شماری از روی شاهنامه فردوسی کتابت شده است. سه نسخه از نسخ خطی قدیمی شاهنامه به نام های شاهنامه دموت، شاهنامه تهماسبی و شاهنامه بایسنغری ارزش دنیای دارند، که از بین این نسخ تنها شاهنامه بایسنغری به صورت کامل بر جای مانده است.

کتابت شاهنامه بایسنغری در سال 833 ه.ق به سفارش شاهزاده بایسنغرمیرزا و توسط جعفر تبریزی، خطاط چیره دست، به رشته تحریر درآمد. بایسنغر نواده تیمور و فرزند شاهرخ، مکتب خطاطی ونقاشی مینیاتور هرات را بنا کرد. او بیش از چهل نقاش، تذهیب کار و خطاط را گرد هم آورد تا زیر نظر استاد جعفر تبریزی به کتابت شاهنامه مشغول شوند. پس از اتمام این نسخه خطی، شاهزاده بایسنغر میرزا دستور داد، شرحی از زندگی فردوسی و چگونگی سرودن این اثر حماسی به متن اصلی افزوده گردد.

این شاهنامه با قطع رحلی 26 سانتیمتر در 38 سانتیمتر، شامل 700 صفحه که هر صفحه 31 سطر و هر سطر شامل سه بیت به قلم نستعلیق است، بر روی کاغذ خانبالغ نخودی کتابت شده است. این اثر با یک شمسه مذهب عالی، حاوی کتیبه ای به قلم رقاع بر زمینه زرین، شامل نام و القاب بایسنغر میرزا شروع می گردد. صفحه های دوم و سوم شامل تصویر شکارگاه است و بر دو صفحه مذهب به نقش دو ترنج، نام و القاب آن شاهزاده دیده می گردد.

دو صفحه حاوی مقدمه منثور و نیز دو صفحه شروع متن شاهنامه با حاشیه های مذهب مرصع آراسته و بین سطور آن ها طلااندازی شده است. نسخه جمعاً به 22 تصویر (بدون رقم نگارگر) مزین شده، جلد این نسخه، چرمی ضربی طلاپوش با دو حاشیه روغنی در بیرون و سوخت معرق طلایی بر زمینه لاجوردی در اندرون است.

این شاهنامه توسط امیر نظام گروسی از رجل نامدار ایرانی در دوره قاجار به کتابخانه کاخ گلستان اهدا شده است.

این شاهنامه به شماره 716 در این کتابخانه به ثبت رسیده و در سال 1350 شمسی به صورت چاپ لوحی در تهران منتشر شده است. این نسخه اکنون در کاخ موزه گلستان نگهداری می گردد.

این اثر در بین شاهنامه های مصور و آراسته موجود در کتابخانه ها و موزه های دنیا یکی از نامورترین و شناخته ترین آن هاست. یکی از ویژگی این کتاب که آن را از نسخه های مشهور دیگر متمایز می نماید ؛ این است که شاهنامه بایسنغری بر خلاف دو نسخه دموت و تهماسبی، قربانی آزمندی به دست آورندگان آن ها نشده است تا شیرازه آن از هم گسسته و برگ های آن در گوشه و کنار دنیا پراکنده گردد. بنابراین اگر از چند افتادگی در متن آن بگذریم، این نسخه، نسخه ای کامل و دست نخورده در بین شاهنامه های مشهور و رده اول به شمار می آید. دیگر آنکه این نسخه از نظر نفیس بودن، زیبایی و آراستگی در نوع خود کم نظیر و نگارگری، تذهیب، تجلید و دیگر آرایه های کتاب با استادی تمام اجرا شده است.

* رئیس امور موزه های آذربایجان شرقی