خبرنگاران پرتوی: شاملو معتقد بود حیف شد من به سینما رفتم - مجله سی نوا

محمدعلی حیدری محقق و گردآورنده کتاب هایی در زمینه سینما در سال 91 گفت وگویی را برای گردآوری تاریخ شفاهی سینمای ایران با زنده یاد کامبوزیا پرتوی انجام داد که این گفت وگوی مشروح را برای اولین بار در اختیار خبرگزاری خبرنگاران قرار داده است که در دو بخش تنظیم شده و بخش نخست آن امروز و بخش دوم آن فردا منتشر خواهد شد.

کامبوزیا پرتوی، 18 اسفند 1334 در رستم آباد گیلان به دنیا آمد. او تحصیلاتش را در دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر ناتمام گذاشت و در دوران دانشجویی چند فیلم کوتاه مستند و داستانی برای تلویزیون ایران کارگردانی کرد. کامبوزیا پرتوی فعالیت هنری خود را با ساخت فیلم های کوتاه در سینمای آزاد دماوند آغاز کرد، بعد از مدتی نخستین فیلم بلند داستانی اش را با نام عینک برای شبکه دوم تلویزیون ساخت و کارگردانی در سینمای حرفه ای را با فیلم ماهی تجربه کرد.

سینما را به هر دو صورت آکادمیک و تجربی آموختم

آقای پرتوی برای آغاز از ورودتان به سینما آغاز می کنیم. شما سینما را به شکل آکادمیک آموختید یا تجربی؟

سینما را به هر دو صورت آکادمیک و تجربی آموختم. در نوجوانی فیلم ها را می دیدم و سعی می کردم در خصوص آن ها نقد بنویسم. نقدهایی که می نوشتم به طور پراکنده در نشریات آن موقع با اسم مستعار چاپ می شد. آن موقع عرف و روال این طور بود که افراد بیشتر با اسم مستعار کار می کردند. در ادامه که سینما برایم کمی جدی تر شد تعدادی مصاحبه انجام دادم که اولین آن ها با آقای (ساموئل) خاچیکیان بود. ابتدا سراغ فیلم سازان رفتم چون بخش کارگردانی همواره برایم بیشتر از بخش بازیگری و ستاره ها اهمیت داشت. وقتی این دوره مصاحبه ها را آغاز کردم، دانشجوی دانشکده هنرهای دراماتیک بودم که بعد از انقلاب فرهنگی به دانشگاه هنرهای زیبا منتقل شدم. دانشگاه را تا مرحله سرانجام نامه ادامه دادم و حتی سرانجام نامه هم نوشتم. ولی هیچ وقت دانشگاه را تمام نکردم، چون از دو درس عمومی نمره نیاوردم و نهایتاً دانشگاه را رها کردم.

همواره دغدغه سینما داشتم

سرانجام نامه شما در چه زمینه ای بود؟

سرانجام نامه من اقتباسی در قالب یک نمایش نامه از داستان مزاحم اثر (خورخه لوئیس) بورخس بود. خود داستان خیلی حال و هوای ایرانی دارد مثلاً شبیه داش آکل. من حال و هوای قصه را حفظ کردم و نمایش نامه را با دوران میرزا کوچک خان آداپته کردم. البته این سرانجام نامه هیچ وقت ارائه نشد! هدفم از ابتدای دانشجو شدن به نوعی ورود به سینما بود. زمانی که با آقای خاچیکیان مصاحبه کردم، ایشان قرار بود فیلمی بسازد از کتاب آن جا که ماهی ها سنگ می شوند و مرا هم به عنوان دستیار خود انتخاب نموده بود. سناریوی فیلم نوشته شده بود، حتی تهیه نماینده هم داشت و همه چیز آماده بود ولی نمی دانم چرا ساخته نشد. همواره دغدغه سینما داشتم حتی در انقلاب فرهنگی وقتی دانشگاه ها تعطیل شد، به زنجان رفتم و به طور آزاد برای صداوسیمای آن جا برنامه کودک ساختم. وقتی دوباره دانشگاه آغاز شد کارهایم کمی جدی تر شد؛ از جمله برای ساختن چند برنامه در گروه کودک شبکه دو با آقای (وحید) نیکخواه همکاری کردم. ولی هم چنان سینما نسبت به تلویزیون برای من اهمیت بیشتری داشت.

آن وجه از سینما که همواره برای من اهمیت داشت، وجه تفکر بود

چه چیزی در سینما شما را جذب می کرد؟ تنها وجه کارگردانی در سینما برایتان مهم بود؟

آن وجه از سینما که همواره برای من اهمیت داشت، وجه تفکر بود. نه این که بگویم تفکر در باقی حوزه ها جاری نیست، ولی در دو جا بیش از بقیه نمود دارد. یکی در فیلم نامه، و دیگری در کارگردانی. در حوزه های دیگر مثل طراحی صحنه و لباس هم حتماً تفکر وجود دارد. در بازیگری و فیلم برداری هم تفکر هست. ولی این بخش اندیشه نگاری همواره بیشتر برای من اهمیت داشته است. همان زمان هم من فیلم نامه ای نوشتم و می خواستم خودم آن را بسازم. فیلم نامه را به آقای زرین در کانون پرورش فکری دادم. تصویب شد و بسیار مورد پسند واقع شد و درجه الف هم گرفت. ولی به همین دلیل اجازه ندادند خودم بسازم و گفتند باید یک کارگردان گروه الف این فیلم را بسازد مگر آن که خودت یک نمونه کار داشته باشی. من آن موقع تنها چند کار داشتم که قابل ارائه نبودند.

فیلم کوتاه بودند؟

بله. فیلم های مستند یا داستانی کوتاهی بود که در زنجان ساخته بودم.

نام آن فیلم نامه ای که مورد توجه کانون پرورش فکری نهاده شد چه بود؟

اسم فیلم نامه شیرک بود. همان زمان آقای مهرجویی از طرف کانون برای ساخت این فیلم انتخاب شدند. متأسفانه درست در زمان این کار، که هم زمان بود با ساخت فیلم باشو غریبه کوچک در کانون، مسائل اقتصادی کانون آغاز شد. این فیلم فرصت خوبی برای آشنایی من با آقای (داریوش) مهرجویی پیش آورد. البته با توجه به شناخت من از نوع فیلم های ایشان، این مسئله برای من به وجود آمد که مهرجویی تا چه حد می تواند فیلمی مثل شیرک را که همه لوکیشن های آن در شمال بود بسازد. خوشبختانه ایشان هم راغب بودند که یک بار دیگر با هم فیلم نامه شیرک را بنویسیم و این برای من فرصتی بود که با دیدگاه و نوع نگاه ایشان آشنا شوم، هرچند در بعضی موارد من دیدگاه ایشان را قبول نداشتم و یا ایشان نگاه مرا نمی پسندیدند. این بازنویسی باعث شد فیلم نامه رنگ و بویی بگیرد که با چیزی که من نوشته بودم بسیار فرق داشت. نوع نگاهی که ایشان به داستان داشت با نگاه من خیلی متفاوت بود. اگر فیلم نامه من را بخوانید و فیلم را ببینید متوجه می شوید که داستان یکی است ولی نوع نگاه ها متفاوت است. وقتی فیلم نامه بازنویسی شد و فیلم نامه جدید به کانون پرورش فکری رفت، شورای کانون این فیلم نامه را نپذیرفت و گفتند همان فیلم نامه قبلی درست تر است ولی آقای مهرجویی قبول نکردند. همان طور که گفتم، این ها با مسائل اقتصادی کانون هم زمان شد و به همین دلیل آقای مهرجویی آن فیلم نامه را در بخش خصوصی ساختند و همان چیزی را ساختند که خودشان قبول داشتند و شورا رد نموده بود. همان زمان، فیلم نامه دیگری داشتم که می خواستم بسازم به نام پاسوخته که به آقای (سیدمحمد) بهشتی در بنیاد فارابی دادم و ایشان خیلی دوست داشتند.

نمی توانستم به آقای کیمیایی بگویم نه

در چه سبکی؟

عاشقانه بود و در شمال می گذشت. مشکل پاسوخته از این جا آغاز شد که آن موقع مرحوم جلال مقدم می خواستند دوباره فیلم بسازند و دنبال قصه می گشتند، تهیه نماینده ایشان هم آقای (مسعود) کیمیایی بود. دستیار ایشان از فیلم نامه من خبر داشتند و گفتند آن را برای ساخت به آقای مقدم بدهیم. می خواستم خودم این فیلم را بسازم ولی از آن جا که به آقای مقدم خیلی ارادت داشتم؛ گفتم آقای مقدم فیلم نامه را بخوانند و اگر خواستند آن را بسازند. ایشان خواندند و آقای کیمیایی هم که تهیه نماینده کار بود فیلم نامه را خواند و گفت این فیلم نامه را خودم می سازم. من ترجیح می دادم آقای مقدم این فیلم را بسازند، اما نمی توانستم به آقای کیمیایی بگویم نه. در نهایت پاسوخته را آقای کیمیایی ساختند که تبدیل شد به فیلم گروهبان. همان زمان از بنیاد فارابی به من گفتند که این فیلم تغییر می نماید، من هم می دانستم که تغییر می نماید. تغییراتی که آقای کیمیایی در فیلم نامه می داد زمین تا آسمان با نوع نگاه من فرق می کرد! و همین طور هم شد. بعد از ساخته شدن فیلم یکی از اعضای شورای فارابی گفت این فیلم ربطی به فیلم نامه تو ندارد و اگر بخواهی می توانی خودت دوباره آن را بسازی. من هنوز منتظر فرصتی هستم که این فیلم نامه را بسازم. حقیقت این است که گروهبان را دوست نداشتم و با تصوری که من از قصه داشتم هماهنگ نبود.

مشکل پاسوخته از این جا آغاز شد که آن موقع مرحوم جلال مقدم می خواستند دوباره فیلم بسازند و دنبال قصه می گشتند، تهیه نماینده ایشان هم آقای (مسعود) کیمیایی بود. دستیار ایشان از فیلم نامه من خبر داشتند و گفتند آن را برای ساخت به آقای مقدم بدهیم. می خواستم خودم این فیلم را بسازم ولی از آن جا که به آقای مقدم خیلی ارادت داشتم؛ گفتم آقای مقدم فیلم نامه را بخوانند و اگر خواستند آن را بسازند. ایشان خواندند و آقای کیمیایی هم که تهیه نماینده کار بود فیلم نامه را خواند و گفت این فیلم نامه را خودم می سازم. من ترجیح می دادم آقای مقدم این فیلم را بسازند، اما نمی توانستم به آقای کیمیایی بگویم نه

یعنی ایده گروهبان از شما بود؟

بله. ایده، قصه، سناریو، همه چیزش از من بود. ولی آقای کیمیایی سناریو را تغییر دادند و سناریوی خودشان را نوشتند.

شما نگفتید که چرا قصه این طور شد؟ آقای کیمیایی نگفتند فیلم نامه را دوباره با هم بنویسیم؟

آقای مهرجویی گفتند ولی ایشان نگفتند. ایشان به شیوه خودش فیلم نامه را نوشت. زمانی که فیلم نامه من را خواند گفت چقدر خوب است، چقدر کودکی که در قصه هست را دوست دارم. حالا در فیلم اصلاً کودکی وجود ندارد! دختری بار اول که پدرش برمی گشت دلتنگش بود؛ بار دوم نمی دانست باید دلتنگ باشد یا نه، و بار سوم که پدر به خانه بازمی گشت، نسبت به او احساس بیگانگی می کرد. آقای کیمیایی گفت من همه این ویژگی ها را در کار می آورم. ولی هیچ کدام در فیلم نبود، و فیلم اساساً عوض شده بود. از همین جا بود که تصمیم گرفتم حرف های خودم را خودم بزنم، و نگذارم دیگران بگویند که به چیز دیگری تبدیل بگردد.

بعدها شنیدم آقای شاملو گفته اند حیف شد پرتوی به سینما رفت

و نام شما در تیتراژ گروهبان آمد.

بله هست. در کنار این طور کارها سعی می کردم تجربه های حرفه ای تری هم در سینما داشته باشم. در جوانی و نوجوانی فیلم کوتاه می ساختم، عضو انجمن سینمای آزاد بودم و آن مراحل را گذرانده بودم. اما حالا فکر می کردم باید حرفه ای تر به کار سینما بپردازم. وقتی آنجا که ماهی ها سنگ می شوند، کار آقای خاچیکیان انجام نشد (آقای (حبیب) کاوش بر اساس همان نمایش نامه فیلمی ساختند به نام فصل خون) من به آقای امیر قویدل که قرار بود سریالی درباره حوادث دوران انقلاب بسازد و رسول صدرعاملی تهیه نماینده این سریال بود پیشنهاد همکاری دادم. چند شب دستیارشان بودم ولی بعد از چند شب نتوانستم ادامه دهم. چون بیشتر شب کاری بود و من روزها نمی توانستم دانشگاه بروم، برای همین مجبور شدم کار را رها کنم. همان زمان اتفاق دیگری افتاد و آن این بود که یکی از داستان های من در نشریه کتاب آدینه، که (احمد) شاملو سردبیر آن بود، چاپ شد و بسیار هم از آن تعریف کردند. این موضوع برای من مشوق خوبی بود و باعث شد مقوله نوشتن را جدی بگیرم. در عین حال، فیلم سازی هم داشت به موازات آن پیش می رفت. بعدها شنیدم آقای شاملو گفته اند حیف شد پرتوی به سینما رفت، در قصه نویسی بهتر می توانست حضور داشته باشد. خودم هنوز نمی دانم کجا بهتر بود.

بعد من با آقای نیکخواه آشنا شدم که آن موقع مدیر گروه کودک شبکه دو بود و چند کار با هم انجام دادیم. بعد از این که آقای نیکخواه از سمت خود کنار رفت و دفتر شخصی اش را فعال کرد قرار شد با آقای (کیومرث) پور احمد هفت فیلم یک ساعته برای برای نوجوانان بسازند، که شش تا از آن ها ساخته شد. دایی جواد، آلبوم تمبر و گاویار محصول آن موقع بود. آقای پوراحمد فیلم هفتم را نتوانست بسازد و آقای نیکخواه به من گفت یکی از کارها را بسازم. این طور شد که به پیشنهاد آقای نیکخواه من اولین فیلم نیمه بلندم به نام عینک را ساختم و از این فیلم استقبال شد. پس از آن ایشان از من خواست یک فیلم نامه بر اساس طرحی از مرحوم شاپور قریب بنویسم. سکانس هایی که برای این سناریو نوشتم هم مورد استقبال آقای نیکخواه نهاده شد، اما ادامه پیدا نکرد. بعد از این فیلم نامه ای به نام ماهی بر اساس طرحی از خود آقای نیکخواه نوشتم که برای یک فیلم کوتاه مثلاً 45 دقیقه ای بود. قرار شد تهیه نماینده کار بنیاد فارابی باشد و آقای نیکخواه پیشنهاد کارگردانی را به خود من دادند. بعد از عینک فرصت خوبی پیش آمده بود تا کار کنم. آغاز کردم به انتخاب لوکیشن و کم کم هرقدر کار پیش رفت متوجه شدم که این کار عظیم تر از یک فیلم کوتاه است و گنجایش یک فیلم سینمایی را دارد. مسئله را با آقای نیکخواه در میان گذاشتم و ایشان هم به بنیاد فارابی پیشنهاد داد و فارابی هم موافقت کرد. دوباره سناریو را نوشتم و ماهی ساخته شد. در حین نوشتن ماهی آقای نیکخواه پیشنهاد داد روی قصه ی ماشا و خرس ها که یک داستان روسی بود کار کنیم. بر اساس داستان ماشا و خرس ها فیلم نامه گلنار را نوشتم که بعد از فیلم ماهی قرار شد این فیلم را هم خودم بسازم. البته خود آقای نیکخواه برگردان فارسی ماشا و خرس ها را انجام داده بودند و نام شخصیت اصلی در داستان ایشان هم همان گلنار بود.

همان زمان اتفاق دیگری افتاد و آن این بود که یکی از داستان های من در نشریه کتاب آدینه، که (احمد) شاملو سردبیر آن بود، چاپ شد و بسیار هم از آن تعریف کردند. این موضوع برای من مشوق خوبی بود و باعث شد مقوله نوشتن را جدی بگیرم. در عین حال، فیلم سازی هم داشت به موازات آن پیش می رفت. بعدها شنیدم آقای شاملو گفته اند حیف شد پرتوی به سینما رفت، در قصه نویسی بهتر می توانست حضور داشته باشد. خودم هنوز نمی دانم کجا بهتر بود

شما بعد از ارتباطاتی که با خاچیکیان، مهرجویی و کیمیایی داشتید، با آقای نیکخواه آزاد آشنا شدید و دو کار پیروز در زمینه کودک ساختید. سینمای کودک برای شما دغدغه بود یا ایده ای داشتید و فرقی نمی کرد آن را در سینمای کودک اجرا کنید یا در یک فیلم جنگی یا در فیلمی اجتماعی؟

همان تروفویی که چهارصد ضربه را ساخته فیلم های دیگری هم ساخته است. چون دیدگاه تروفو است که در ژانرهای مختلف فیلم می سازد. یا آلبر لاموریس هم مستند باد صبا را ساخته است و هم فیلم کوتاه بادکنک قرمز را در کارنامه اش دارد. برای من همواره مسئله این بوده که حرفی برای گفتن داشته باشم. مسئله مطرح کردن دغدغه ای است که ذهن و فکر انسان را مشغول نموده است.

کار کودک برای من دغدغه شده بود

شما پشت سر هم در مقام نویسنده و کارگردان فیلم های ماهی، گربه آوازه خوان و گلنار ظاهر می شوید، طبیعتاً این برداشت پیش می آید که دغدغه اصلی شما سینمای کودک است و حرفی برای بچه ها دارید.

کار کودک برای من دغدغه شده بود. همان طور که گفتم من در زنجان برنامه کودک می ساختم و خودبه خود تمرکزی بر مسائل بچه ها برای من ایجاد شده بود. البته من برای بچه ها هم فیلم های متفاوتی ساخته ام. گاهی اوقات حرفی دارم با خود بچه ها، گاهی حرفی درباره بچه ها و برای دیگران دارم و می خواهم به نکته ای درباره بچه ها اشاره کنم، مثل بازی عظیمان. اتفاق مهمی که افتاده بود این بود که آن موقع اوایل انقلاب بود و در حوزه عادی فیلم سازی سختگیری ها شدت گرفته بود؛ و من چند فیلم نامه داده بودم که همه رد شده بودند. در آن دوره آخرین فیلم نامه ای که به (وزارت فرهنگ و) ارشاد (اسلامی) دادم، فیلم نامه ای بود با نام برخورد که رد شد. البته بعدها آقای (سیروس) الوند فیلم را با اصلاحاتی ساختند. این سختگیری ها باعث شد به سراغ سینمای کودک بروم که کمتر درگیر شک و شبهه و نظارت شدید بود. ضمناً امکانی به وجود آمده بود و آن این بود که سینمای کودک برای مدیران آن موقع یک دغدغه شده بود، دغدغه ای که البته ادامه دار نشد و حالا اصلاً وجود ندارد. جشنواره اصفهان هم که هنوز مانده فقط برای این است که کسی نمی خواهد در دوران خودش این جشنواره تمام گردد وگرنه بودن آن جشنواره برای کسی اهمیتی ندارد.

چرا در آن سال ها این دغدغه وجود داشت؟

شما در نظر بگیرید در سال های جنگ، هیچ تفریحی برای بچه ها وجود نداشت و هیچ توجهی به آن ها نمی شد.

یعنی برای مدیران آن سال ها وجه تفریح و سرگرمی اهمیت خاصی داشت؟

خود بچه ها برای مدیران اهمیت داشتند. آن موقع هم فقط یک مرکز داشتیم که به فکر سینما برای پرورش فکری کودک بود که همان کانون پرورش فکری بچه ها بود.

بچه ها را به یاد بچگی شان و قصه های بچه گانه بیاندازیم

گلنار چگونه تجربه دوم شما شد؟

به خاطر این که بچه های ما خیلی متأثر از جنگ بودند و این موضوع دغدغه خاطر من، آقای نیکخواه و حتی دوستان فارابی بود. این تأثیر از جنگ عمدتاً به دلیل رسانه عمومی و ملی یعنی تلویزیون بود که دیدن آن اجتناب ناپذیر بود. تلویزیون دائم از جنگ حرف می زد و کودکی بچه ها ما به نوعی از آن ها گرفته شده بود. ده دقیقه آخر برنامه های کودک، به نشان دادن نقاشی های بچه ها اختصاص داشت. یادم هست که اگر 100 نقاشی نشان داده می شد، 90 تا از آن ها در خصوص جنگ بود. البته شاید بچه ها نقاشی های دیگری هم می فرستادند ولی انتخاب دوستان سازنده برنامه کودک شبکه یک، این طور بود و می خواستند همه چیز راجع به جنگ باشد. فکر کردیم حالا که جنگ دارد تمام می گردد، بچه ها را به یاد بچگی شان و قصه های بچه گانه بیاندازیم، بچه ها را ترغیب کنیم که بچگی شان را تجربه نمایند، و خودمان هم با آن ها بچگی کنیم. این شد که دست به کار گلنار شدیم. یک فیلم شاد، رنگی و بزن و بکوب. با این آموزش مهم برای بچه ها که می توانی فکر کنی و خودت راهکار پیدا کنی. بعد از گلنار ، گربه ی آوازه خوان ساخته شد، که آن هم درباره یکی دیگر از دغدغه های من بود. این که همواره بعد از جنگ بچه ها خیلی آسیب می بینند و رها می شوند. این فیلم داستان دو بچه یتیم است که در شهر رها می شوند و باید سعی نمایند به آن چیزی که آرزو دارند برسند. ما در این فیلم می خواستیم به بچه ها امید بدهیم. یادم هست بعد از جنگ خیلی کودک خیابانی داشتیم. گربه آوازه خوان حاصل فکر کردن به این بچه ها رهاشده بود.

فیلم نامه بازی عظیمان را بر اساس تنها در خانه نوشتم

تجربه بعدی شما بازی عظیمان بود. در خصوص این فیلم سؤالی که برای منتقدان به وجود آمد این بود که نمی دانستند این فیلم برای بچه ها است یا درباره بچه ها. شما چطور با این سؤال روبرو شدید؟

یادم هست دوستی تصمیم داشت بر اساس فیلم تنها در خانه فیلمی بسازد. با خودم گفتم این فیلم که در آمریکا با بهترین امکانات و در بهترین شرایط یک بار ساخته شده است. بعد فکر کردم اگر بخواهیم تنها در خانه ایرانی را بسازیم چطور می گردد؟ این طور شد که آغاز کردم به نوشتن فیلم نامه بازی عظیمان. فیلمی که هم می تواند نوعی توجه دادن به شرایط بچه ها در دوران جنگ یا هر شرایط بحرانی دیگری باشد و هم برای بچه ها جالب باشد. به همین دلیل فکر می کنم همه می توانند مخاطب بازی عظیمان باشند.

رشته شما در دانشگاه چه بود؟

ادبیات دراماتیک.

تمام نکردید؟

اتفاقاً بعد از فیلم ماهی تصمیم به ادامه گرفتم. ولی حقیقت این است که اساتید برجسته گذشته که ما آن ها قبول داشتیم دیگر نبودند. آقای بهرام بیضایی یا استاد حمید سمندریان رفته بودند، و با اساتیدی که تازه آمده بودند هم نمی توانستم ارتباط برقرار کنم.

سرانجام بخش اول