اصرار بر اطلاعات اشتباه و اعتمادی که خدشه دار شد - مجله سی نوا

به گزارش خبرنگاران، تنها چند ساعت پس از انتشار خبر دردناک سقوط هواپیمایی در نزدیکی تهران، بعضی رسانه های خارجی همچون ایندیپندنت و نیویورک تایمز با استناد به بعضی تصاویر منتشر شده از محل سقوط هواپیما، این شائبه را مطرح کردند که ممکن است هواپیما براثر اصابت موشک یا تیراندازی ساقط شده باشد. ادعایی که در نخستین ساعات انتشار غیرقابل باور به نظر می رسید، اما با اقدام مقام های اوکراینی بر اهمیت آن اضافه نموده شد. سفارت اوکراین در تهران که ابتدا در بیانیه ای علت سانحه را نقص فنی اعلام نموده بود، با برداشتن این بیانیه از وبسایت خود، اعلام نظر در این ارتباط را نیازمند تحقیقات بیشتر دانست.

پیگیری موضوع در رسانه ها

خبرگزاری دانشجویان ایران از همان دقایق نخست مطرح شدن شائبه ساقط شدن هواپیما، براساس وظیفه ذاتی رسانه ای خود که اطلاع رسانی شفاف و برطرف ابهام مخاطبان و خانواده جان باختگان بود، آنالیز صحت این شایعه را از نهادهای مختلف مسئول حمل ونقل هوایی کشور خواهان شد. تماس های مکرری با مسئولان سازمان هواپیمایی کشوری و وزارت راه و شهرسازی به عنوان نهاد بالادستی مسئول حمل ونقل هوایی در کشور برقرار شد. پس از تماس های مکرر، مدیرکل آنالیز سوانح سازمان هواپیمایی اعلام نمود که گزارش اولیه دلایل این سانحه درحال نهایی شدن است؛ اما پس از نهایی شدن در اختیار صدا و سیما قرار می گیرد. وی همچنین در گفت وگویی با اشاره به این که هیچ کدام از شایعاتی که درباره نحوه بروز سانحه و سقوط هواپیمای 737 مطرح می گردد را فعلا نمی توان تایید کرد، گفت: جعبه سیاه هواپیما در اختیار ما است و براساس قانون ما باید معین کنیم که کجا و چگونه خوانده گردد.

رد غیررسمی نقص فنی هواپیما

تماس ها ادامه پیدا کرد تا در نهایت حوالی ساعت 18 چهارشنبه رییس سازمان هواپیمایی در گفت وگوی غیر رسمی با خبرنگاران ابراز کرد که هواپیما قبل از پرواز نقص فنی نداشته است، اما دلیل این سانحه معین نیست. او در پاسخ به شائبه های مطرح شده درباره اصابت موشک یا جسم خارجی به هواپیما نیز با رد این احتمال، پاسخ به شایعه را به بیانیه ای موکول کرد که قرار بود تا ساعتی بعد به وسیله این سازمان منتشر گردد. در زمانی که مسئولان سازمان هواپیمایی درحال تدارک گزارش اولیه آنالیز دلایل سانحه بودند، موج خبری برگرفته از شایعات اولیه در رسانه های غربی درحال تشدید بود و حالا رسانه هایی که احتمال ساقط شدن هواپیما را مطرح می کردند این ادعا را به تایید بعضی نهادها و موسسات آنالیز ایمنی هوایی در دنیا رسانده بودند. از سوی دیگر ولادیمیر زلینسکی، رییس جمهور اوکراین در اظهاراتی مطرح کرد که همه احتمالات ممکن از آن چه که روی داده است باید آنالیز گردد و کارشناسان اوکراینی برای تحقیق در این موضوع به تهران سفر خواهند کرد. او همچنین نسبت به برآورد ها و نظریه های تایید نشده درخصوص سانحه سقوط هواپیما هشدار داده بود و در صفحه اجتماعی خود نوشته بود از همه می خواهم از برآورد و مطرح کردن نظریه های تایید نشده درباره سانحه خودداری نمایند.

نقص فنی تایید شد

پیگیری ها از مسئولان بالاخره حوالی ساعت 21 چهارشنبه نتیجه داد و وزیر راه و شهرسازی در گفت وگو با خبرنگاران صراحتا اعلام نمود که شایعات مطرح شده درباره نحوه سقوط هواپیمای 737 اوکراینی حوالی فرودگاه امام خمینی (ره) درست نیست و توضیح داد که نقص فنی هواپیما موجب آتش سوزی و سقوط آن شده است. محمد اسلامی -وزیر راه و شهرسازی- درباره شایعات بعضی رسانه های خارجی درباره طبیعی نبودن علت سقوط این هواپیما گفت: شایعاتی مبنی بر تروریستی بودن، انفجار یا تیراندازی به هواپیما به عنوان علت بروز سانحه و سقوط هواپیمای 737 اوکراینی درست نیست و نقص فنی دلیل این حادثه بوده است. وی با بیان اینکه اگر چنین اتفاقاتی که در فضای مجازی و بعضی سایت های خارجی عنوان می گردد رخ داده بود، هواپیما باید در آسمان منفجر می شد، اضافه نمود: اما این اتفاق نیفتاد؛ چرا که نقص فنی هواپیما موجب شد هواپیما دچار آتش سوزی گردد و پس از قطع سیستم های مخابراتی و کنترلی سقوط کند. شاهدان عینی نیز این موضوع را دیده و تایید می نمایند.

این موضع گیری وزیر راه که بالاترین مقام مسئول صنعت حمل ونقل هوایی غیرنظامی در ایران است، به عنوان سندی معتبر مورد استناد رسانه های داخلی نهاده شد. این در شرایطی بود که رسانه های خارجی به شکل فزاینده ای بر احتمال ساقط شدن هواپیما تاکید داشتند. نهایتا دقایقی پس از موضع گیری وزیر راه، گزارش اولیه سانحه هواپیمای بوئینگ 800-737 از سوی سازمان هواپیمایی نیز منتشر شد که در آن تصریح شده بود هیچ پیغام رادیویی توسط خلبان در مورد شرایط غیر معمول دریافت نشده است و راستا برخورد هواپیما نشان دهنده این است که هواپیما که ابتدا به سمت غرب در حال خروج از محدوده فرودگاه بوده و پس از بروز یک مشکل فنی به سمت راست گردش نموده و در زمان سقوط دارای خط سیری در راستا بازگشت به فرودگاه بوده است.

رویکرد رسانه های داخلی به رد فرضیه حمله موشکی به هواپیما

تاکید مسئولان هوایی بر بروز نقص فنی و رد قطعی شایعات مطرح شده راستا خبری رسانه های داخلی را وارد فاز جدیدی کرد. در چنین شرایطی این سناریو مطرح می شد که با طرح این شایعات، کوشش برای وارد کردن فشار بر ایران و ایجاد یک پروپاگاندای سیاسی در دستور کار نهاده شده است. قطعیت مواضع شخص وزیر راه و سازمان هواپیمایی نیز راه را بر هرگونه شکی می بست. چون این فرضیه مطرح بود که تمام فعالان حمل و نقل هوایی می دانند که جعبه سیاه هواپیما به زودی و در حضور نمایندگان کشورهای ذینفع بازگشایی خواهد شد و بنابراین امکان این که اظهارات غیرصادقانه ای از سوی مسئولان ایرانی در این شرایط مطرح گردد بی منطق خواهد بود.

تاکید دوباره بر شایعه بودن حمله موشکی

درحالی که صبح فردای روز سقوط هواپیما و درپی مواضع مطرح شده از سوی ایران، بعضی رسانه های خارجی همچون رویترز، آسوشیتد پرس و... با تغییر مواضع قبلی، احتمال ساقط شدن هواپیما را پایین اعلام نمودند، غروب پنج شنبه و درپی اعلام موضع مقام های آمریکایی و کانادایی که حاکی از اطلاعاتی بود که برخورد موشک به هواپیما را تایید می کرد، رئیس سازمان هواپیمایی در مواضعی جدید گفت: برخورد موشک به هواپیمای اوکراینی از لحاظ علمی غیر ممکن است و چنین شایعاتی، هیچ گونه منطقی ندارد. ساعتی بعد مدیرکل دفتر آنالیز سوانح سازمان هواپیمایی کشوری نیز درباره ادعاهای مقامات آمریکایی و رسانه های خارجی مبنی بر برخورد موشک به هواپیمای بویینگ 737 که حوالی فرودگاه امام سقوط کرد، گفت: هیچ مستندی در این زمینه تا به امروز پیدا ننموده ایم و دلایل متقنی داریم که حاضریم آن را در حضور همه رسانه ها مطرح نموده و این شایعه را رد کنیم.

این اظهارات از سوی مسئولان سازمان هواپیمایی، فضای خبری را به یک دو قطبی سیاه و سفید تبدیل کرد که شرایط کاری را برای رسانه های داخلی دشوارتر می کرد. شاید اگر مسئولان هوایی تنها به این جمله بسنده می کردند که هرچند احتمال ساقط شدن هواپیما تایید نمی گردد، اما این احتمال در آنالیز ها و مطالعات مورد آنالیز قرار خواهد گرفت افکار عمومی آمادگی آن را داشت که صبح شنبه با تایید شدن نهایی شایعات، این چنین در بهت و شوک فرو نرود. چنان که رییس جمهور اوکراین نیز روز آدینه اعلام نموده بود که احتمال این که یک موشک هواپیمای مسافربری اوکراین را در ایران ساقط نموده باشد منتفی نیست، اما هنوز تایید هم نشده است.

تایید مورد اصابت قرار دریافت هواپیما

نهایتا در ساعات اولیه صبح شنبه، ستاد کل نیروهای مسلح در اطلاعیه ای درباره دلیل سقوط هواپیمای بوئینگ 737 هواپیمایی اوکراین در تاریخ 18 دی ماه، از حقیقتی پرده برداشت که مردم را در بهت فرو برد. ستاد کل نیروهای مسلح در اطلاعیه ای رسما اعلام نمود که هواپیمای بوئینگ 737 هواپیماییِ اوکراین نه بر اثر نقص فنی که با شلیک مستقیم موشکِ پدافندی مورد اصابت نهاده شده و سقوط نموده است. ستاد کل دراطلاعیه خود در عین حال سانحه را خطای انسانی و غیرعمد توصیف کرد و پروازهای جنگی نیروهای تروریست آمریکایی در پیرامون کشور و بعضی اخبار درباره مشاهده اهداف هوایی درحوالی مراکز راهبردی را موجب بالا رفتن حساسیت مجموعه های پدافند هوایی کشور مطرح کرد.

تاکید سازمان هواپیمایی بر بی اطلاعی از اصابت موشک

رئیس جمهور نیز در بیانیه خود اطلاع داد که متأسفانه خطای انسانی و شلیک اشتباه، به یک فاجعه بزرگ منجر شد و ده ها انسان بی گناه قربانی شدند و در ادامه تاکید نمود که این حادثه دردناک موضوعی نیست که به سادگی بتوان از کنار آن گذشت. می بایست تحقیقات تکمیلی برای شناسایی کلیه علل و عوامل این فاجعه ادامه یافته و مسببین این اشتباه نابخگرددنی مورد پیگرد قانونی نهاده شده و نتایج به استحضار ملت شریف ایران و خانواده های قربانیان برسد.

ساعاتی بعد، مدیر کل آنالیز سوانح سازمان هواپیمایی در گفت وگویی به خبرنگاران اظهار کرد که درپی استعلام از نهادهای مسئول، به این سازمان اطمینان داده شده بود که موشکی به سمت هواپیمای خطوط هوایی اوکراین که روز چهارشنبه در حوالی تهران سقوط کرد، شلیک نشده بوده و خودش نیز به وسیله صداوسیما امروز متوجه واقعیت شده است. وی در پاسخ به اینکه چرا پیشتر تصریح نموده بود که دلایل متقنی داریم که حاضریم آن را در حضور همه رسانه ها مطرح نموده و این شایعه را رد کنیم؟ ابراز کرد: اطلاعات متقن من این بوده که زمان بروز این سانحه با عملیات موشکی که در عراق انجام دادیم فاصله داشت و دلیل دیگر من هماهنگی با سازمان هواپیمایی و شرکت فرودگاه ها بوده که عملیات موشکی در غرب کشور صورت گرفته، ولی این سانحه در مرکز کشور رخ داده است.

مدیر کل آنالیز سوانح سازمان هواپیمایی در ادامه در واکنش به این که آیا اطلاعات غلط مطرح شده از سوی سازمان هواپیمایی باعث خدشه دار شدن اعتماد عمومی به این سازمان فنی نمی گردد؟ گفت: سازمان هواپیمایی باید از این موضوع خبر می داشت و با توجه به این که ما از این اقدام پدافندی خبردار نبودیم، ولی از حمله به پایگاه های آمریکایی خبردار بودیم، جمع بندی ما این چنین بود.

تایید بی اطلاعی سازمان هواپیمایی از سوی سپاه

کمی بعد سردار حاجی زاده، فرمانده هوافضای سپاه با اشاره به بیانیه صبح روز شنبه ستاد کل نیروهای مسلح توضیح داد: آنانی که تا قبل از این بیانیه دفاع می کردند و می گفتند که این حادثه اصابت موشک نیست و تحت آنالیز است اولاً عرض می کنم که آنان براساس دانسته های خودشان داشتند عمل می کردند. فرمانده هوافضای سپاه اضافه نمود: آنان از این حادثه خبر نداشتند؛ بنده وقتی آگاه شدم، صبح روز چهارشنبه این خبر را بلافاصله به مسئولان اطلاع دادم. به من گفتند که هدفی را زدیم، ولی تقارن آن یک مقدار من را به شک انداخت. من در غرب کشور بودم، ولی بلافاصله به سمت تهران آمدم. ولی بین راه با مسئولان تماس گرفتم و گفتم این رخ داده و من احتمال بالا می دهم که هواپیمای خودی را زدیم.

وی ادامه داد: تا برسم به تهران دیدم ستاد کل نیروهای مسلح به شکل معمول یک تیم آنالیز حادثه تشکیل داده و این تیم و کسانی که در این قضیه دخیل بودند را قرنطینه کردند؛ یعنی ما اجازه نداشتیم چیزی را به کسی بگوییم ما اطلاع رسانی را نموده بودیم، ولی لازم بود این آنالیز صورت گیرد. این که خبر چگونه اطلاع رسانی گردد برای این نبوده که کسی بخواهد کتمان کند، بلکه روال همین است که ستاد کل این را آنالیز کند. حاجی زاده یادآور شد: اینکه سازمان هواپیمایی محکم اصابت موشک را رد می کردند، چون براساس دانسته های خود عمل می کردند و اعلام می کنم که هیچ گناهی ندارند، مقصر نیستند و هرچه تقصیر است بر عهده ماست. هم هواپیما در راستا بوده و خطایی نداشته و هم سازمان هواپیمایی و شرکت فرودگاهی همه درست عمل کردند. اگر خبط و خطایی بوده یکی از عناصر ما انجام داده و چون در نیروهای تحت امر ما است مسئولیت آن با ماست و باید پاسخگو باشیم.

ضرورت اتخاذ مواضع هوشمندانه تر از سوی مسوولان مرتبط

اظهارات فرمانده هوافضای سپاه درحالی اتهام صادق نبودن را از دوش مسئولان حمل ونقل هوایی بر می دارد، اما نافی این نیست که بالاترین مسئولان این صنعت، باید برای پاسخگویی به بازماندگان فاجعه ای که توجه همه مردم ایران و حتی کشورهای خارجی را به خود جلب نموده، مواضع هوشمندانه تری اتخاذ نمایند و حتی اگر یک درصد این احتمال را می دهند که شائبه های مطرح شده صحت داشته باشد، شرایط را به درستی برای افکار عمومی روشن نموده و ضمن تاکید بر این که چنین شایعاتی تا به امروز تایید نشده است، حداقل احتمال آنالیز این فرضیه را رد ننمایند؛ نه اینکه بلافاصله فرضیه نقص فنی را عامل سقوط هواپیما مطرح نمایند. طبیعی است که وزارت راه و شهرسازی و سازمان هواپیمایی نهادهایی غیرسیاسی و تخصصی شناخته شده و هرگونه اظهارنظر غیرکارشناسی، ضمن آسیب بزرگ بر اعتماد عمومی که بزرگترین سرمایه در چنین شرایطی است، اعتبار صنعت هوانوردی ایران را نیز زیر سئوال می برد. در چنین شرایطی، رسانه های داخلی نیز که تکیه اصلی شان بر مواضع رسمی مقام های مسئول است، از پیش بازندگان رقابت نابرابر رسانه ای با همتایان دنیای خود هستند که در نهایت و پس از روشن شدن واقعیت، باید بیش از پیش در کوشش برای جلب اعتماد مخاطبانشان بکوشند و هزینه اطلاعات نادرست منابع رسمی خود را بپردازند. از همه مهم تر داغدیدگان و بازماندگان حادثه اند که حالا درکنار غم از دست رفتن عزیزانشان، غمی دوچندان را تحمل می نمایند.