گنبد؛ نگین تزئینات سازه ای معماری ایرانی - مجله سی نوا

طرحی ابتدایی از تشکیل گنبد

گنبد ایرانی جدا از معنای ویژه ای که نزد معماران دارد، همیشه در نهاد هر ایرانی حس تعلق را زنده نموده است و با روح ما پیوندی عمیق دارد. این حس را چه در به دیدن نشستن آن از بیرون و چه با غرق شدن در آسمان گنبد از درون بنا می توان یافت. در فرهنگ و معماری ایرانی فرم گنبد همیشه از جایگاهی خاص برخوردار بوده است تا جایی که می توان گنبد را یکی از نمایندگان معماری ایرانی و حتی معماری پس از اسلام خواند. سابقه ساختمان های گنبدی به هزاره سوم پیش از میلاد و منطقه میان رودان(بین النهرین) می رسد. نمونه این گنبد ها در زیگورات چغازنبیل و کاخ ساراگون قابل مشاهده است. اما در این فرم ها به مرور زمان تغییرات زیادی ایجاد شد که حاصل پیشرفت چشمگیر معماری ایرانی در ساخت این گونه بناها بوده است.

تاریخچه گنبد در معماری ایران

معمار ایرانی برای پوشاندن سطحی نسبتا وسیع با استفاده از مصالحی چون خشت و آجر در پی برترین جواب بود که توانست آن را در فرم گنبدی شکل که اتفاقا به برترین شکل پاسخ گوی نیازهای زیبایی شناسانه بود بیابد. اما در دوران هخامنشیان به علت برخورداری از توانایی لازم و وضع مناسب مالی دولت، بیشتر ساختمان های بزرگ به یاری چوب های محلی و وارداتی به روش قابی شکل ساخته می شده اند و چنین پیدا است که فرم های قوسی جز برای سردرها رواج چندانی نداشته است. استفاده از فرم قوسی بار دیگر در دوران اشکانی و ساسانی رواج یافته است. از اولین نمونه های این فرم، می توان به گنبد موجود در شهر فیروزآباد اشاره نمود که در سفرنامه ابن بلخی به آن اشاره شده است. این گنبد متعلق به اواخر دوره اشکانی است.

کاخ اردشیر بابکان

در دوران ساسانی پیشرفت هایی در ساخت گنبدها به چشم می خورد و گنبدها را می توان در انواع بناها از آتشکده ها گرفته تا پل ها و سدها مشاهده کرد. روش گنبدسازی بعد از اسلام نیز دچار تغییراتی می گردد تا اینکه در دوران سلجوقی به اوج پیشرفت خود می رسد و معمار عصر صفوی عنصر زیبایی را به برترین شکل به گنبد ایرانی هدیه می دهد. نکته قابل توجه، در این میان، این است که در تمامی این دوران روش گنبدسازی همیشه ویژگی اجرایی و فرهنگی خاص خود را دنبال نموده است و بیشتر تحولات در روش های گوشه سازی آن بوده است. از این ویژگی های خاص گنبد ایرانی می توان به شکل ظاهری و بعلاوه روش اجرای آن اشاره نمود.

کاخ ساسانی سروستان

کاخ ساسانی سروستان

تعریف هندسی گنبد

در تعریف هندسی، گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دوران چفدی تعیین حول یک محور قائم به وجود می آید؛ اما در زبان معماری، گنبد پوششی است که روی زمینه ای گرد برپا گردد.

انواع گنبد

در سرزمین هایی مثل روم شکل نیم کره را برای گنبد بر می گزیدند و چون نقطه رانش بر منحنی آن منطبق نمی شد ناچار بودند که کناره های آن را هرچه ضخیم تر نمایند تا در برابر رانش سدی باشد، در صورتی که معماران ایرانی نیم دایره را برای پوشش مناسب نمی دانستند و شکل هایی نظیر تخم مرغی و هلو چینی و بیضی را انتخاب می کردند که خودبه خود از رانش جلوگیری می کرد و این انتخاب باعث می شد که بتواند ضخامت گنبد را در خاستگاه و پاکار تنها به میزان یک شانزدهم دهانه بگیرند که البته هرچه بالاتر می رفت نازک می شد تا به کلاله برسد.

• گنبد پیازی
• گنبد مقرنس
• گنبد بیضوی
• گنبد سهمی
• گنبد چندگوش
• گنبد بادبانی
• گنبد نعلبکی
• گنبد چتری

گنبد پیازی

ویژگی های گنبد

گنبد را می توان به شکل یک کمان که با چرخش حول محور عمودی مرکزی آن به وجود می آید تصور کرد. بعلاوه گنبدهای قوسی شکل، اگر درست طراحی شوند، دارای استحکام زیادی هستند و می توانند فضای زیادی را بدون ستون محافظ پوشش دهند. گنبد واقعی، گنبدی است که به طور فزاینده ای به سمت داخل زاویه دار شده و در نهایت نسبت به پایه گنبد زاویه 90 درجه پیدا می نماید.

ساختار گنبد های ایران

گنبدهای ایران از دو پوسته ساخته شده است: پوسته درونی و پوسته بیرونی.

• پوشش درونی گنبد: رو به سمت فضای داخلی دارد و سطح خارجی آن معمولا مضرس است و به صورت پله پله ساخته می گردد. به پوشش درونی گنبد آهیانه می گویند.
• پوشش بیرونی را خود می نامند. بدیهی است که خود برخلاف آهیانه سطح خارجی اش دارای نما است و سطح داخلی آن مضرسی (دندانه دندانه) است.

شیوه قرار گیری خود و آهیانه بر هم به سه گونه است :

1 - صورتی از اجزا که دو پوسته کاملا به هم پیوسته اند: یعنی خود، بلافاصله روی آهیانه قرار می گیرد که گنبد مسجد شیخ لطف الله از نمونه های خوب این اجرا است.

گنبد مسجد مسجد شیخ لطف الله

2 - گنبدهای دوپوسته ی پیوسته میان تهی: در این شرایط، آهیانه و خود تا ناحیه شکرگاه یعنی زاویه 5.22 درجه نسبت به سطح افقی کاملا به هم پیوسته اند و از این قسمت به بعد دو پوسته تدریجا از هم فاصله می گیرند و جدا از هم کار می نمایند. نمونه پیروز در این شیوه ، گنبد سید رکن الدین یزد است.

3 - گنبدهای دوپوسته کاملا از هم گسسته یا گسیخته: در چنین ترکیبی خود و آهیانه کاملا از هم جدا هستند. گنبد حضرت امام رضا(ع) و گنبد مسجد امام اصفهان از شاخص ترین گنبدهای ساخته شده به این شیوه هستند.

گنبد حضرت امام رضا(ع)

گریو

گریو در معماری سنتی به معنای ساق گنبد است. در معماری سنتی ایران تناسب گریو گنبد با تشخیص معمار نسبت به بر بیرونی یا داخلی بنا بوده است که در پاره ای از موارد جهت شاخص نشان دادن آن گنبد در سیمای شهر ارتفاع گریو را افزایش می دادند. طی دوره های گوناگون تاریخی، دگرگونی ها و نوآوری هایی در انواع فرم های گنبدی در ایران پدیدار شده است و با به کار رفتن روش های تازه فنی بسیاری از دشواری های گنبدسازی با استفاده از شیوه های بسیار جالبی طی سده ها در این سرزمین بر طرف شده است. امروزه با دقیق شدن در انواع این ساختمان ها و توجه به پایداری آن ها در طول سالیان چه از لحاظ سازه و چه ارائه یک معماری کامل می توان بار دیگر بر توانایی و درایت معمار ایرانی آفرین گفت.