هوشنگ گلشیری، داستان نویس حلقه های نویسنده پرور - مجله سی نوا

نویسنده این هفته معرفی کتاب خبرنگاران مگ، هوشنگ گلشیری است. یکی از کسانی که نگاهش و قلمش، پنجره ای جدید به مخاطبان فارسی زبان هدیه داد. کسی که نه تنها خودش برای گگرددن این پنجره کوشش کرد، بلکه در جوار او نویسندگان زیادی ادبیات معاصر ایران را یک پله جلو بردند.

هوشنگ گلشیری، معلم ادبیات مدرن ایران

هوشنگ گلشیری آوازه بلندی در ادبیات معاصر ما دارد و این تنها به خاطر نویسندگی او نیست. جلسات ادبی معروف به جلسات پنجشنبه ها که عده زیادی را با دغدغه داستان فارسی دور هم جمع می کرد و گلشیری مسببش بود، قدم بزرگی بود که او برای ادبیات معاصر ایران برداشت. نویسندگانی مثل شهریار مندنی پور، عباس معروفی، آذر نفیسی، ابوتراب خسروی، منیرو روانی پور، حسین سناپور و… در این جلسات ادبی حضور داشتند و داستان خوانی می کردند.

هوشنگ گلشیری در آخرین روزهای سال 1316 در اصفهان به دنیا آمد و همان جا به تحصیل رشته ادبیات فارسی پرداخت. البته کودکی او به واسطه شغل پدرش در آبادان گذشت و خودش زندگی در این شهر را نقطه عطفی در شکل گیری شخصیتش می دانست. نزدیکان گلشیری پیش از هرچیز او را یک معلم می دانند و درواقع هم او کارش را ابتدا با معلمی در روستاها و سپس شهر اصفهان شروع کرد. پس از آن، کرسی تدریس را در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران گرفت و تا خاتمه عمرش معلمی سرسخت باقی ماند که علی رغم مخالفت ها و حتی دستگیری، جلسات داستان نویسی را هر هفته با جدیت برگزار می کرد.

شروع کار هوشنگ گلشیری از انجمن ادبی صائب در اصفهان بود که در ابتدا سرودن شعر بود و بعدتر به داستان نویسی ختم شد. تسلط گلشیری به شعر و ادبیات کهن هم در آثارش پیداست و هم بعد از کناره گیری از سرودن شعر، در نقد شعر خودش را نشان داد. او از معدود کسانی بود که در آن دوره توجه ویژه ای به ساختار داستان داشت و یکی از پیشگامان داستان نویسی مدرن فارسی است.

کمی بعد درنتیجه همراهی او با شخصیت هایی مثل محمد حقوقی و ابوالحسن نجفی، حلقه ادبی جُنگ اصفهان پایه گذاری شد و به بلوغ رسید. این حلقه مجله ای هم داشت که تا سال 1360 منتشر می شد. رمان شازده احتجاب یکی از معروف ترین آثار گلشیری اولین بار در همین حلقه خوانده و نقد شد. بهرام صادقی، نویسنده سرشناس معاصر هم یکی از حاضران این حلقه بود و اولین بار ملکوت را در جنگ اصفهان خواند. فعالیت های این حلقه ادبی در ادامه به انتشار نشریه زنده رود در اصفهان انجامید و در کنار آن گلشیری فعالیت های مطبوعاتی خود را هم راستا با برگزاری جلسات منظم ادبی ادامه داد. همکاری با نشریه جمعه و سخن نو و سردبیری نشریه کارنامه، از شور و شوق زیاد گلشیری برای رونق دادن به بازار نشریات ادبی آن دوره حکایت می نمایند.

دوستانش می گویند هیچ چیز به اندازه ادبیات برای گلشیری اهمیت نداشت و همه چیز را با این وزنه می سنجید. دوستی ها و کدورت ها وقتی پای ادبیات به میان می آمد، برای او اولویتی نداشتند و مهم، آفرینش تجربه های تازه بود.

یکی دیگر از محافلی که گلشیری در آن به دنبال گگرددن دری تازه به روی ادبیات معاصر ایران فعالیت می کرد، کانون نویسندگان ایران بود. آشنایی و ازدواج با فرزانه طاهری، مترجم توانمند و گزیده کار هم به همین کانون نویسندگان برمی گردد. فرزانه طاهری تعریف می نماید که به عنوان یک دانشجوی ادبیات انگلیسی در جلسات کانون شیفته تعهد و اندیشه گلشیری شده و به همین خاطر با وجود اختلاف سنی بیست ویک ساله با او پیمان ازدواج می بندد و تا خاتمه عمر گلشیری در کنارش می ماند.

این همه فعالیت و کوشش برای ادبیات و حفظ تشکل های ادبی که همواره باید صدای مردم زمانه باشند، البته برای گلشیری بدون هزینه هم نبود و او را دو بار راهی زندان ساواک کرد. پس از ازدواج و با وجود داشتن دو فرزند (غزل و باربد) پیش می آمد که ناگهان گلشیری از کار اخراج می شد و همه این ها هزینه ای بود که گلشیری و در کنار او، فرزانه طاهری در راه ادبیات می پرداختند.

علاوه بر این، به قول خود گلشیری دشمنهای زیادی هم از دل همین فعالیت ها در جامعه ادبی برای او پیدا شدند. گلشیری را بسیار نقد نموده اند، به او لقب مبتذل نویس قهار داده اند، جلسات پنجشنبه ها را حلقه مرید و مرادی نامیدند و حتی فرزانه طاهری را متهم کردند که گلشیری برایش ترجمه می نماید و… اما هیچ گاه و از سوی هیچ منتقدی این حقیقت انکار نمی گردد که گلشیری یکی از تاثیرگذارترین نویسندگان معاصر ایران است. زبانی که از تسلط او به ادبیات سخن می گوید و بیان شیوا و توجه ویژه ای که به ساختار داستان داشت، از دید هر مخاطب داستان شناسی تحسین برانگیز است.

عباس معروفی، نویسنده سرشناس و از دوستان نزدیک گلشیری، می گوید: او همه آدم ها را می دید و به آنها توجه می کرد. سن وسال برایش مهم نبود، مهم دیالوگی بود که می توانست با آدم ها برقرار کند. همواره به من می گفت آدم یاد می گیرد از این ها.

خاتمه این نویسنده دغدغه مند و عاشق ادبیات، در 62 سالگی در تهران درگذشت و فرزانه طاهری را با بنیاد گلشیری تنها گذاشت. این بنیاد تا سال ها بعد از درگذشت گلشیری، به کار داوری و اعطای جایزه به بهترین آثار داستان نویسان فارسی می پرداخت.

از گلشیری 16 اثر چاپ شده به یادگار مانده که البته بعضی از آن ها در این سال ها به تجدید چاپ نرسیده و برای خرید در دسترس نیستند. برای مثال رمان بره گمشده راعی که یکی از آثار درخشان اوست، در حال حاضر نسخه ای موجود در بازار کتاب ندارد. با این وجود در ادامه به معرفی سه کتاب می پردازیم که شما را بهتر با دنیای هوشنگ گلشیری آشنا می نماید و در ضمن برای خرید و مطالعه در دسترس است.

شازده احتجاب، رمان خوش اقبال گلشیری

خوش اقبال لقبی است که خود گلشیری به رمان شازده احتجاب داده است؛ به خاطر اقبال خوبی که این کتاب بعد از انتشار و البته با وقفه ای نسبتا طولانی دید و درواقع شهرت گلشیری را بین عموم مردم رقم زد. مهدی یزدانی خرم، نویسنده و منتقد ادبی در یادداشتی که به مناسبت تجدید چاپ این کتاب بعد از 13 سال نوشته است، شازده احتجاب را یکی از خوانده شده ترین های ادبیات معاصر معرفی می نماید و می گوید: اغراق نیست اگر بگوییم [شازده احتجاب] بین سه کتاب ادبیات نخبه گرای ایران از حیثِ میزانِ خوانش قرار گرفته است. حداقل از دهه شصت به این طرف به ندرت نویسنده و مخاطب و منتقدی بوده که کارش را شروع نموده باشد و این کتاب جزو نخستین خوانده هایش نباشد. او در ادامه این رمان را یکی از تقلیدشده ترین آثار هم می خواند.

این کتاب با شیوه روایت جریان سیال ذهن به ماجرای آخرین شب زندگی یک شاهزاده قاجاری می پردازد که همه آنچه بر او و پدرانش گذشته، در قالبی شبیه به یک کابوس پیش چشمش رژه می رود. این کابوس درواقع فرایند رو به نابودی نظام شاهی و ارباب-رعیتی در فرهنگ ایران است. در این میان روابط شازده با همسر و پیشکار و سایر اهل خانه در اوهام او جا باز می نمایند و تصویری تکه تکه از یک استبداد یکپارچه را در سراسر خاندان رو به اضمحلال شازده می دهد.

می گویند گلشیری برای نوشتن این رمان هرچه کتاب درباره دوران قاجار یافته، خوانده و از بازمانده های قاجار و نزدیکانش با هر که توانسته ملاقات نموده و گفت وگوهای چندساعته داشته است. علاوه بر این هر روز خواب هایش را می نوشته تا بتواند به نوعی ساختار در قالب یک خواب، رویا، وهم یا هر آنچه مربوط به ناخودآگاه است، برسد. به این ترتیب تک گویی های درونی راوی که مردی محتضر است و درواقع قرار است ناخودآگاه او را برملا کند، به قلم گلشیری جاری می گردد. وقتی از سختی نویسندگی و کوشش برای خلق اثری ماندگار حرف می زنیم، درست به همین موارد اشاره می کنیم. در شخصیت پردازی و وسواس در پرداختن به شخصیت های فرعی هم گلشیری قدرت و اطلاعات خود را به خوبی در این رمان نشان می دهد. همه این ها در کنار توجه ویژه و همیشگی او به ساختار داستان و شیوه روایت می نشیند.

این کتاب به دو زبان فرانسه و انگلیسی ترجمه شده است.

از شازده احتجاب همچنین فیلمی به کارگردانی بهمن فرمان آرا در سال 1353ساخته شده است که در جشنواره کن سال 1975 به نمایش درآمد.

بوی نا اتاق را پر نموده بود. قالی زیر پایش بودو تمام تنه شازده تنها گوشه ای از آن جایگاه اجدادی را پر می کرد. و شازده صلابت و سنگینی جایگاه را زیر تنه اش حس می کرد. آواز جیرجیرک ها نخی بی پایان بود، کلافی سردرگم که در تمامی پهنه شب ادامه داشت:

شاید لای علف های هرز باغچه باشند، یا… گفتم: فخری، این پردده ها را کیپ بکش. نمی خواهم هیچ کدام از آن چراغ های لعنتی خیابان را ببینم. فخری گفت: شازده جان، اقلا اجازه بفرماین پنجره را باز کنم تا یه کم هوای اتاق عوض بشه.

و شازده داد زد: تو خفه شو. فقط هر کاری که گفتم بکن. -بخشی از کتاب-

تجدید چاپ شازده احتجاب در دوره هایی ممنوع شد اما سال گذشته توسط انتشارات نیلوفر به چاپ پانزدهم رسید. این کتاب را می توانید از خبرنگاران تهیه کنید:

نیمه تاریک ماه، داستان های کوتاه هوشنگ گلشیری

هرچند که رمان هایی مثل شازده احتجاب، کریستین و کید و بره گمشده راعی آثار درخشان و موفقی بودند، گلشیری را باید در داستان کوتاه جست و جو کرد. عباس معروفی می گوید: خیلی ها داستان نویس هستند ولی گلشیری به شکل ویژه ای داستان نویس بود. از نظر کاری او یک فرمالیست بود و همواره به ساختار و فرم توجه داشت. برایش مهم بود که به یک کشف نایل گردد و به نقطه تازه ای در ادبیات و داستان برسد و منطق های مختلف را در داستان نویسی تجربه کند.

نیمه تاریک ماه مجموعه ای از 36 داستان کوتاه هوشنگ گلشیری است که به همت فرزانه طاهری بعد از مرگ گلشیری به چاپ رسید. انتشار این کتاب با همین نام، آن طور که طاهری در مقدمه نوشته است، برنامه آینده خود گلشیری بوده است که روزگار فرصتش را به او نمی دهد. اما همسرش با همان دقتی که در ترجمه دارد، سعی نموده تا حد امکان به متن و انتخاب گلشیری پای بند بماند و به جز سه داستان که به دلایلی از مجموعه حذف شد و 8 داستان که بعدا به کتاب اضافه شد، کتاب مطابق سلیقه گلشیری و طبق آخرین ویرایش های خودش به چاپ رسیده است. برای تطابق دقیق دست نوشته ها (و این اواخر فایل های تایپ شده در کامپیوتر) فرزانه طاهری وسواس زیادی به خرج داده و حتی گاهی مثل داستان بختک فایل های صدای گلشیری را پیاده نموده است. گویا گلشیری در نظر داشته مجموعه ای هم از داستان های بلندش به چاپ برساند اما اینکه چه داستان هایی را می خواست در این مجموعه بگنجاند، معلوم نیست.

نیمه تاریک ماه را اگر دست بگیرید، بعید است به خواندن یکی دو داستان اکتفا کنید و زبان هوشنگ گلشیری تحت تاثیر قرارتان ندهد. این مجموعه متکثر از نظر موضوع، به خوبی دغدغه گلشیری را که اهمیت ساختار داستان و هدفش را که همواره به دنبال کشف بود، نشان می دهد.

گلشیری در مقدمه ای که برای این کتاب با عنوان در احوال این نیمه روشن آماده نموده بود، نوشته است:

اگر داستان بتواند خود شکل دهنده این هستی در گذر باشد و نه وسیله انتقال آنچه از پیش اندیشیده ایم، آیا می توان با همان ساختار نمایشی: مقدمه چینی، گره افکنی، اوج، گره گشایی، خاتمه بندی به این احتیاج پاسخ گفت؟ مهم تر این که وقتی زبان عنصر اساسی داستان باشد و خود در داستان عاملی برای افشای ذهنیت راوی یا شخصیت گردد، مطمئنا ساختار کلاسیک داستان نمی تواند ادامه یابد. جست وجوی ساختار متناسب با هر داستان در این سال ها مهم ترین مشغله من بوده است. حالا البته دیگر آسان شده است، هرکس که دست به قلم می برد، آخر قصه اول را می گوید و فکر می نماید سنت شکنی نموده است.

نیمه تاریک ماه را که توسط انتشارات نیلوفر به چاپ رسیده، می توانید از سایت خبرنگاران تهیه کنید:

آینه های دردار، یک سفرنامه از نویسنده ای خیالی

ابراهیم، نویسنده ای است که به غرب سفر نموده و داستان هایش را برای فارسی زبانان مهاجر می خواند. آیینه های دردار روایتی سفرنامه ای از داستان خوانی های ابراهیم است و درواقع داستان هایی مجزاست که با یک داستان از عشقی قدیمی به هم پیوند می خورند. صنم بانو عشق کودکی نویسنده در این رمان حضور دارد و شاهدی است بر داستان خوانی های ابراهیم.

رمان آینه های دردار نه فقط به سفر این نویسنده در جغرافیا که سفر به گذشته شخصبت اصلی را بازگو می نماید. این کتاب گرچه در ابتدای فهرست آثار شاخص گلشیری نیست، از جمله کتاب هایی است که مجوز چاپ دارد و خواندنش بسیاری منتقدان را به وجد آورده است. البته نقدهای تند و تیزی هم به این کتاب وارد شده است اما به هر روی بهره مندی از نثر گلشیری در قالب آنچه به صورت چاپی از او در دسترس است، لذت بخش و گیراست.

همچنان که تقریبا در همه آثار گلشیری مشهود است، در این اثر هم جست وجو برای یک ساختار مناسب، برای یک کشف را در این کتاب به وضوح می گردد دید. این به خصوص برای مخاطبی که خودش دستی به قلم دارد، می تواند جذاب و الهام بخش باشد. این کتاب اولین بار در سال 1371 به چاپ رسیده و توسط نشر نیلوفر چندین بار تجدید چاپ شده است.

آینه های دردار را می توانید از سایت خبرنگاران تهیه کنید: