مخدوش شدن چهره یک اثر تاریخی به سبب رنگ آمیزی - مجله سی نوا

داستان چیست؟

ادب، بهشت آیین و هراتی از مدارس قدیمی اصفهان هستند. اگرچه دبیرستان های بهشت آیین و ادب سابقه بیشتری دارند اما، با نوسازی و توسعه، دیگر اثری از بنای قدیمی آنها باقی نمانده و تنها مدرسه هراتی همچنان پابرجاست و توانسته به ثبت ملی برسد. بنای این مدرسه مربوط به پهلوی دوم و دارای تزئینات کاشیکاری از یکی از استادکاران نامی هنر کاشی اصفهان، زنده یاد محمد علی مقضی است. با این وجود بنای این مدرسه و دیوارهای آن مدتی است به رنگ آبی استخری درآمده و نمای آن را مخدوش کرد.

اگرچه شاید از نگاه برخی و حتی ناظران میراث فرهنگی که باید حساسیت بیشتری بر آثار میراث فرهنگی شاخص معاصر داشته باشند؛ رنگ آمیزی دیوارهای مدرسه هراتی امری عادی برای همه مدارس باشد اما، این نکته را نباید نادیده گرفت که دبیرستان هراتی، بنای یک مدرسه عادی مثل همه مدارس دیگر در شهر نیست و باید برای حفاظت آن بدلیل ثبت در فهرست میراث فرهنگی حساسیت بیشتری به خرج داد تا در عین حفظ اصالت بنا، از دخل و تصرف های احتمالی که در بیشتر مدارس امری معمول است، محفوظ بماند.

یکی از بزرگترین چالش های میراث فرهنگی، نبود آگاهی کافی در جامعه برای حفاظت و حراست از یادمان های تاریخی است و از این منظر بناهای زیادی در اثرعدم آگاهی درگیرودار وندالیسم، یادگاری نویسی و برخوردهای نامتناسب در معرض آسیب های جدی هستند. وزارت آموزش و پرورش در نظام آموزشی،جایگاه شایسته ای برای معرفی و اهمیت حفاظت از داشته های میراث تاریخی قائل نشده و در حالیکه باید سرلوحه حفاظت آثار تاریخی از باستانی تا معاصر باشد، در نبود آگاهی و اهمیت برخورد با آثار میراث فرهنگی در برخی موارد کوتاهی کرده و این بناهای واجد ارزش تاریخی را از دم تیغ نوسازی، فضاسازی و توسعه گذراند.

به یقین باید گفت آموزش و پرورش نه تنها درباره آموزش اهمیت و پاسداشت میراث فرهنگی اقدامی نکرده که در این زمینه برای دانش آموزان این مرز و بوم الگوی خوبی نبوده است. مصداق این فرایند، تخریب و نوسازی مدارس قدیمی استان خوزستان و نمونه هایی از این دست در پایتخت و تبریز است.

دبیرستان هراتی اصفهان خوش اقبال تر از بهشت آیین و ادب از تیغ نوسازی در امان مانده است اما، نبود نظارت کافی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان و همینطور نداشتن آگاهی کافی مدیران آموزش و پرورش و مدرسه در رابطه با رنگ آمیزی دیوارهای مدرسه که با تزئینات کاشیکاری همراه هستند، می تواند زنگ خطری برای دخل و تصرف های احتمالی آینده باشد.

دبیرستان هراتی به کوشش محمد شیخ زاده هراتی یزدی در سال 1333 بنیان نهاده شد. یکی از ویژگی های شاخص مدرسه هراتی تزئینات کاشیکاری دیوارهای بنای مرکزی آن توسط محمد علی مقضی کاشیکار مشهور اصفهانی است؛ کسی که به زعم لطف الله هنرفر در کتاب آثار تاریخی اصفهان، یکی از ستون های معماری و تاریخی اصفهان بر دوش او استوار ماند. زنده یاد مقضی بازسازی کاشیکاری مسجد شیخ لطف الله، مسجد جامع عباسی، مسجد علیقلی آقا، سردر مدرسه چهارباغ همینطور کاشیکاری سردر بازار هنر را در کارنامه دارد و کاشیکاری این هنرمند در مدرسه هراتی بر ارزش های این بنا اضافه کرد.

هر اقدامی در مدرسه هراتی باید با متخصصان میراث فرهنگی باشد

محمود ملاباشی، از دبیران ادبیات فارسی اصفهان که بیشتر از بیست سال پیش مدیریت مدرسه هراتی را بر عهده داشت، با بیان تجربیاتش در اداره این دبیرستان که به گفته او دانش آموخته های برجسته ای را پرورانده، معتقد است پیش از هر اقدامی در دبیرستان ثبت ملی شده هراتی باید با متخصصان میراث فرهنگی مشورت شود: ممکن است از نظر برخی افراد رنگ آمیزی بر دیوارهای مدرسه امری عادی باشد اما، در خصوص مدرسه هراتی برای هر اقدامی مشورت با متخصصین امر لازم و ضروری است.

ملاباشی، معلمی است که بازیگری در فیلم افسانه شهر لاجوردی در کنار ارحام صدر را برای معرفی آثار تاریخی شهر اصفهان و مقایسه آثار آن با شهر فلورانس ایتالیا را هم در کارنامه هنری خود دارد. این فیلم گرچه پس از گذشت بیست و پنج سال به اکران عمومی در نیامد اما، پیوند بین حرفه معلمی او و نقشش در فیلم افسانه شهر لاجوردی نشانه انگیزه او برای آگاهی بخشی و آموزش اهمیت میراث فرهنگی به دانش آموزاناست.

به گفته وی 2 سال پیش تالار نمایش و سالن بسکتبال مدرسه هراتی تعمیر شده است؛ گرچه به نظر می رسد این تعمیرات آسیبی به بنا نرساند اما، حالا اقدام شتابزده مدیریت مدرسه هراتی برای رنگ آمیزی و نقاشی این بنا در راستای دستورات اداره آموزش و پرورش برای ایجاد فضای شاد مدرسه برخی از دبیران سابق مدرسه هراتی و دوستداران میراث فرهنگ شهر اصفهان را نسبت به حفظ اصالت این بنا حساس کرده است.

ملاباشی پیرامون مخدوش شدن چهره یک اثر تاریخی به سبب رنگ آمیزی اضافه کرد: در زمان مدیریتم در مدرسه هراتی بنا داشتیم سقفی در حیات دوم مدرسه ایجاد کنیم تا دانش آموزان در زمان برگزاری امتحانات از باد و باران در امان باشند؛ به همین دلیل از یکی از کارشناسان معماری که نسبت به مسائل میراث فرهنگی اشراف داشت خواستم تا در این باره اقدام کنیم اما، او در بازدید از مدرسه به من توصیه کرد که دست به ترکیب این بنا نگذاریم، چرا که هر دخل و تصرفی به غیر از تعمیرات جزیی ترکیب اصلی بنا را به هم می ریزد و باعث افت اصالت بنا می شود.

پیش از اینها اما کتیبه سر در دبیرستان هراتی در گرما گرم انقلاب تخریب شده است اما، آنطور که ملاباشی گفت، این سردر در زمان مسئولیت او و نه به کیفیت گذشته مجدد ساخته شد.

وقتی متولیان میراث فرهنگی کوتاه می آیند

فهیمه زرگر، کارشناس ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان گفت: تابستان گذشته مکاتبه ای از سوی دبیرستان هراتی شد و قصد داشتند سردر مدرسه را تغییر بدهند ام، اما اینبار مخالفت کردیم.

مکاتبه مدرسه هراتی با میراث فرهنگی درباره تغییر سردر دبیرستان همزمان با رنگ آمیزی دیوارهای مدرسه بوده است اما، اینکه چگونه این اقدام با مشورت میراث فرهنگی انجام نشده سوالی است که زرگر به آن اینگونه پاسخ داد: یگان حفاظت ما باید از مدرسه بازدید نمایند تا ببینیم که آیا آسیبی به ماهیت اصلی بنا وارد شده است یا خیر؟!

وی معتقد است این بنا به دوران پهلوی دوم متعلق است و رنگ آمیزی بنا نمی تواند به شالوده بنا آسیبی برساند. از نگاه او رنگ آمیزی هرساله مدارس امری معمول است و در اینباره نیاز به مشورت به میراث فرهنگی نیست!

زرگر در پاسخ به اینکه آیا ثبت ملی مدرسه هراتی نباید الزامی برای مشورت و نظارت میراث فرهنگی در اقداماتی از این دست باشد، گفت نیازی به استعلام از میراث فرهنگی وجود ندارد: اگر شما در خانه تاریخی ای زندگی کنید و نهایت بخواهید آن خانه را کاهگل یا رنگ کنید نیازی به استعلام از میراث فرهنگی نیست و به طور طبیعی برای این مدرسه ماجرا همین است.

نمی دانستیم باید مشورت کنیم!

محمدعلی پوربافرانی، مدیر دبیرستان هراتی نیز ماجرای رنگ آمیزی آبی دیوارهای حیات و بنای اصلی مدرسه را اینگونه شرح داد: در تابستان گذشته با توجه به اینکه اداره آموزش و پرورش گفت فضاسازی حیات مدرسه ها شاد و مناسب دانش آموزان نیست به تبعیت از اقدام دبیرستان ادب، صارمیه و تیزهوشان از نقاش و خطاطی که برای این مدارس کار کرده بود دعوت کردیم تا در مدرسه هراتی به شکل سنتی رنگ آمیزی کند؛ اما هیچ چیز آنطور که ما می خواستیم، پیش نرفت.

وی بیان نمود که کار رنگ آمیزی بنا را بدون مشورت با میراث فرهنگی پیش برده و پیش از مدیریت او بر مدرسه هراتی رنگ دیوارها کرم بوده است و آنها صرفا برای آنکه روحیه و فضای شادتری برای دانش آموزان ایجاد کرده باشند اقدام به این کار کرده اند.

دهن کجی به اسلیمی های مدرسه هراتی

بنای دبیرستان هراتی با تزئینات کاشیکاری منقش به اسلیمی ها جلوه فاخری دارد که حالا آنچه در رنگ آمیزی و نقاشی بر دیوارها، ایوان ها و بالکن های دبیرستان هراتی روی داده، المان ها و تزئینات معماری ایرانی این مدرسه را تحت شعاع قرار داده است. در حالیکه طره ها و اسلیمی ها در قاب کاشیکاری ها و پیشانی بنا با ابهتی صدچندان در کنار هم خوش نشسته اند، نقاشی گلدان ها یکی در میان در پس زمینه این نما و به بهانه شاد کردن روحیه دانش آموزان توجیح بی اساسی است که باید مسئولان آموزش و پرورش برای جبران آن اقدام نمایند.

شاهین سپنتا، کنشگر میراث فرهنگی معتقد است برای شادتر کردن محیط دبیرستان می توان از پرچم های رنگی، موسیقی متناسب با روحیه دانش آموزان، بازی ها، ورزش ها و اردوهای گروهی استفاده کرد و نقاشی کردن روی دیوار نه تنها تاثیر چندانی در شاد کردن روحیه دانش آموزان نخواهد داشت بلکه به نوعی باعث بدآموزی به آنها در خصوص نحوه برخورد با میراث فرهنگی خواهد بود.

نمای آجری همراه با کاشیکاری فاخر بخش مهمی از تزیینات معماری دبیرستان هراتی است. عضو انجمن دوستداران اصفهان آنچه اتفاق افتاده است یعنی رنگ کردن سنگ و آجرها با رنگ آبی و نقاشی گل و بوته درست زیر نقوش اسلیمی کاشی ها را نوعی دهان کجی به ارزش های تکرار نشدنی معماری این مدرسه دانست.

وی در ادامه گفت: هیچ مدیر یا مسئول در آموزش و پرورش یا سازمان میراث فرهنگی حق ندارد با سهل انگاری و به بهانه هایی چون شادتر شدن محیط مدرسه ارزش های معماری مدارس تاریخی همچون مدرسه هراتی را در حد یک مهدکودک پایین بیاورد.

سپنتا اضافه کرد: دبیرستان هراتی یکی از سرمایه های نمادین اصفهان است که در دوره معاصر بسیاری از چهره های فرهنگی و علمی را در خود پرورش داده؛ به سخن دیگر دبیرستان هراتی در دوران معاصر یکی از اصلی ترین کانون های آموزش و پرورش در اصفهان بود. افزون بر این جنبه معنوی، ساختار معماری این دبیرستان نسبت به مدارس هم زمان خود بسیار شاخص تر و دارای ویژگی های برجسته تر است به همین دلیل این دبیرستان در فهرست میراث فرهنگی ملی ثبت شده است.

این کنشگر میراث فرهنگی اقدام اجرا شده در خصوص رنگ آمیزی آجرهای نمای بیرونی ساختمان اصلی دبیرستان هراتی را مصداق شاخص مخدوش نمودن هویت یک اثر میراث فرهنگی دانست و گفت: یکی از بزرگترین رسالت های مراکز آموزشی آموختن اهمیت حفظ میراث فرهنگی و طبیعی کشور است. این فراگیری را دانش آموزان باید از محیط مدرسه شروع نمایند.

دانش آموخته دبیرستان هراتی یادآور شد: در گذشته دبیران مسئولیت شناسی در دبیرستان هراتی تدریس می کردند که کلاس درس آنها به نوعی بهترین مکان برای آموزش اهمیت میراث فرهنگی و طبیعی بود. یکی از آن دبیران، زنده یاد حسن اخوت، دبیر ادبیات فارسی بود که گاهی کلاس درس خود را در کنار حوض مسی کاخ عالی قاپو برگزار می کرد تا آتش عشق به میراث فرهنگی را در نهاد دانش آموزان فروزان کند.

با توجه به شناخت اهمیت ارزش های معماری دبیرستان هراتی و ضرورت حفظ آن، سپنتا شایسته دانست که در اسرع وقت و پیش از شروع سال تحصیلی جدید مدیران آموزش و پرورش با نظارت اداره میراث فرهنگی و کارشناسان نسبت به زدودن رنگ از چهره این دبیرستان تاریخی و بازگرداندن هویت اصلی آن اقدام نمایند.